Πάσχα

Μια από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές γιορτές της χριστιανοσύνης, η οποία γίνεται σε ανάμνηση του θανάτου και της Ανάστασης του Χριστού. Αρχικά ήταν εβραϊκή γιορτή (ο όρος προέρχεται από το εβραϊκό πεσάχ = διάβαση), που συνδεόταν με τη βιβλική αφήγηση της απελευθέρωσης των Ισραηλιτών από την αιγυπτιακή αιχμαλωσία. Όπως αφηγείται η Έξοδος, ο Γιαχβέ, τη νύχτα κατά την οποία θα περνούσε και θα εξολόθρευε τα πρωτότοκα των ανθρώπων και των ζώων των Αιγυπτίων, θα προσπερνούσε τα σπίτια των Εβραίων, οι πόρτες των οποίων είχαν σημαδευτεί με το αίμα του αρνιού που είχαν θυσιάσει. Με σοβαρότερα επιχειρήματα όμως υποστηρίζεται ότι τo Π. ήταν στην πραγματικότητα μια πανάρχαια γεωργική γιορτή, που χαρακτηριζόταν από διάφορες τελετουργίες: από τη θυσία ενός αρνιού, τα κόκαλα του οποίου δεν έπρεπε να σπάσουν, από το άζυμο ψωμί, που τρωγόταν με το κρέας του αρνιού μαζί με πικρά χόρτα, και από την προσφορά ενός μικρού δεματιού σταχυών, ως απαρχών της συγκομιδής. Η διάρκεια του Π., κατά την οποία οι Εβραίοι έπρεπε να πάνε για προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ, ήταν 7 ημέρες, από τις 15 έως τις 22 του μηνός Νισάν, ο οποίος αντιστοιχεί με τον δικό μας Μάρτιο. Σήμερα το Π. γιορτάζεται στις εβραϊκές κοινότητες υπό ευρύτερη μορφή με άλλες τελετουργίες και με την προσθήκη τοπικών παραδόσεων. Μετά τον θάνατο του Ιησού, παρέλαβε την εορτή και ο χριστιανισμός, γεγονός που προκάλεσε αμφισβητήσεις, κυρίως σε ό,τι αφορούσε τον χαρακτήρα του, γιατί ορισμένοι θεωρούσαν την εορτή ως αναμνηστική της σταύρωσης του Μεσία, του νέου Αμνού, που θυσιάστηκε για τη σωτηρία της ανθρωπότητας (εσφαλμένα είχε θεωρηθεί ότι το όνομα Π. προερχόταν από το ελληνικό ρήμα πάσχειν), ενώ άλλοι, που τη συνέδεαν με την ευχαριστία, γιόρταζαν το Π. σε ανάμνηση της Ανάστασης του Μεσία, που είχε γίνει τρεις ημέρες μετά τον θάνατό του, δηλαδή την Κυριακή. Εξάλλου ετίθετο το πρόβλημα αν το Π. έπρεπε να γιορτάζεται την Παρασκευή, σε ανάμνηση του θανάτου, ή την επόμενη Κυριακή. Οι Ανατολικοί ακολούθησαν το εβραϊκό έθιμο και το γιόρταζαν στις 14 του Νισάν, γι’ αυτό και ονομάστηκαν Τεσσαρεσκαιδεκατίτες· στη Δύση επικράτησε η συνήθεια της Ρώμης και της Αλεξάνδρειας, όπου γιορταζόταν την Κυριακή. Ύστερα από μακρές δογματικές διενέξεις, ο επίσκοπος Ρώμης Βίκτωρ, στο τέλος του 2ου αι., αφόρισε τις κοινότητες της Ασίας, που δεν ήθελαν να συμμορφωθούν με το δυτικό έθιμο. Ένας γενικός κανόνας καθορισμού του Π., που έγινε έτσι κινητή εορτή, διατυπώθηκε στη Σύνοδο της Νικαίας (325). Το Π. έπρεπε να πέφτει την πρώτη Κυριακή μετά τις 14 του Νισάν, δηλαδή του μήνα στον οποίο η 14η ημέρα συμπίπτει με την εαρινή ισημερία (21 Μαρτίου) ή είναι η αμέσως επόμενη. Στην περίπτωση που η 14η του Νισάν αντιστοιχούσε σε Κυριακή, ο εορτασμός έπρεπε να μετατεθεί για την επόμενη Κυριακή. Σύμφωνα με το γρηγοριανό ημερολόγιο, το Π. γιορτάζεται την Κυριακή που ακολουθεί την πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία (21 Μαρτίου). Οι Ορθόδοξες Εκκλησίες όμως, στην περίπτωση του Π., δεν ακολούθησαν το γρηγοριανό ημερολόγιο, κι έτσι υπάρχουν δύο Π. στο εκκλησιαστικό έτος. Παλαιότερα είχε παρατηρηθεί κάποια κίνηση για τον καθορισμό σταθερής ημερομηνίας γιορτασμού του Πάσχα. Λαϊκές παραδόσεις. Το μεγαλύτερο μέρος των πασχαλινών παραδόσεων συναντιέται σε διάφορες αρχαίες τελετουργίες θεϊκού εξευμενισμού, που συνδέονται με την αρχή της άνοιξης. Στην υπογράμμιση του χαρακτήρα αυτού συμβάλλει και η περίοδος της Σαρακοστής που προηγείται του Π., κατά την οποία –ιδιαίτερα κατά τους περασμένους αιώνες– η εγκράτεια αποκτούσε φανερή σημασία εξαγνισμού. Στις πασχαλινές παραδόσεις υπάρχουν δύο στοιχεία στα οποία από τους πιο απομακρυσμένους χρόνους αποδίδονταν εξαγνιστικές δυνάμεις, το νερό και η φωτιά. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία κλπ.) συνηθίζεται να ραντίζουν τους ανθρώπους και τα σπίτια, τη στιγμή που χτυπούν οι καμπάνες, θεωρώντας ότι εκείνη ακριβώς τη στιγμή το νερό ευλογείται και ότι λαμβάνει ειδικές προστατευτικές και θεραπευτικές ιδιότητες. Εξίσου διαδεδομένη και σπουδαία, μεταξύ των πασχαλινών παραδόσεων, είναι η χρήση της φωτιάς, που άλλοτε ευλογούσαν τελετουργικά το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Σε πολλά μέρη συνηθίζουν να ανάβουν μεγάλες φωτιές στα γύρω υψώματα του οικισμού με σκοπό να πετύχουν καλή συγκομιδή. Επίσης στις στάχτες, που διατηρούνται ολόκληρο το χρόνο, αποδίδονται αποτροπιαστικές δυνάμεις. Από αρχαιότερα ειδωλολατρικά έθιμα προέρχεται και η χρήση των κόκκινων αβγών, που θεωρούνταν σύμβολο της ζωής, και έγιναν δεκτά από τον πρωτοεμφανιζόμενο χριστιανισμό ως σύμβολο της Ανάστασης. Πολύ πιο πρόσφατο –από το πρώτο μισό του 19ου αιώνα και ίσως γερμανικής προέλευσης– είναι ωστόσο το έθιμο των ζαχαρένιων και σοκολατένιων αβγών που περιέχουν υλικά. Το περιστέρι και προπάντων το αρνί είναι, αντίθετα, βιβλικής προέλευσης, αλλά είναι φανερό ότι στην ανανεωμένη χριστιανική παράδοση γίνονται κυρίως σύμβολα αγνότητας και γι’ αυτό εισέρχονται στο πλαίσιο των συνηθειών και πρακτικών εξαγνισμού. Η Ανάσταση του Χριστού, «η είς Άδου κάθοδος» όπως λέγεται, σε ψηφιδωτή παράσταση (περί το 1011) στο μεγάλο ναό του Όσιου Λουκά, στη Βοιωτία. Αναπαράσταση της Σταύρωσης στη πόλη Σαν Ματέο του Μεξικό κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα. Πίνακας του Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα, χαρακτηριστικός της δωρικής μεγαλοπρέπειας με την οποία παρουσιάζει το θέμα της Ανάστασης του Χριστού. Σκηνή από τη λιτάνευση του Σταυρού στους δρόμους γύρω από το ναό της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ. Αναπαράσταση της Σταύρωσης του Ιησού από ερασιτέχνες ηθοποιούς στην Ισπανία (φωτ. ΑΠΕ). Στιγμιότυπο από τη λειτουργία της Άποκαθήλωσης, που γίνεται κατά τη πρωινή ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

το, ΝΜΑ και Πάσκα, Ν

1. μεγάλη εορτή τού ιουδαϊσμού η οποία καθιερώθηκε για να εορτάζεται η ανάμνηση τής εξόδου τών Εβραίων από την Αίγυπτο

2. η μεγαλύτερη από τις χριστιανικές εορτές η οποία καθιερώθηκε από τους αποστόλους για την ανάμνηση τής σταυρικής θυσίας τού Χριστού, από την οποία πήγασε η σωτηρία τού ανθρώπινου γένους και η οποία εορτάζεται με απόφαση τής Α' Οικουμενικής Συνόδου την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο τής εαρινής ισημερίας

νεοελλ.

1. φρ. «κάναμε Πάσχα» — φάγαμε πλουσιοπάροχα

2. παροιμ. «ούτε φέτος Λαμπρή ούτε τού χρόνου Πάσχα» — λέγεται γι' αυτούς που αναβάλλουν πάντοτε την εκτέλεση όσων υποσχέθηκαν

αρχ.

1. πασχαλινό δείπνο

2. πασχαλινός αμνός («λάβετε... πρόβατον κατὰ συγγενείας ὑμῶν, καὶ θύσατε τὸ πάσχα», ΠΔ).

[ΕΤΥΜΟΛ. Δάνειο από το αραμ. pascha (πρβλ. εβρ. pasah «διάβαση, πέρασμα»)].